
Początki tworzenia się polskich wojsk górskich
Początki historii polskich wojsk górskich datuje się na lata 1912 – 1913. Kształtująca się w tym czasie sytuacja międzynarodowa czyniła coraz wyraźniejszą wizję ogólnoeuropejskiej wojny, w której zaborcy znajdą się po przeciwnych stronach, co z kolei pozwoli na odrodzenie, po blisko 120 latach nieobecności na mapach świata, państwa polskiego.
Spowodowało to rozpoczęcie wśród Polaków przygotowań do nadchodzącego konfliktu zbrojnego. Przede wszystkim zintensyfikowana została działalność niepodległościowa prowadzona w społeczeństwie. Na terenie Galicji, w tym także na Podhalu, poza działającymi już Związkami i Drużynami Strzeleckimi, zaczęły powstawać rozmaite organizacje paramilitarne. Początkowo działo się to pod egidą Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, jednak szybko zaczęły się tworzyć także, początkowo nieusankcjonowane prawnie, niezależne oddziały, które z czasem przyjęły nazwę Drużyn Podhalańskich. Ich organizacja postępowała prężnie i już początkiem 1913 r. stały się legalną organizacją. W marcu 1913 r. w Nowym Targu postanowiono powołać do życia Związek Drużyn Podhalańskich, co nastąpiło symbolicznie podczas uroczystych obchodów 122 rocznicy Konstytucji 3 Maja, kiedy to 4 maja na rynku w Nowym Targu miała miejsce zbiórka 20 Drużyn Podhalańskich.
Co zdecydowało o tak dużej aktywności niepodległościowej mieszkańców Podhala? W dużej mierze to, że górale ze względu na swoją odwagę, zawziętość, wojowniczość byli od dawna uważani za wartościowych żołnierzy i oddanych obrońców ojczyzny. Przede wszystkim jednak było to tzw. Poruseństwo chochołowskie stanowiące jedną z najbardziej chlubnych kart polskiej góralszczyzny polskiej. Antyaustriackie powstanie wybuchło w lutym 1846 r. Choć trwało tylko kilka dni stało się glebą, na której wyrastały kolejne pokolenia podhalańskich patriotów. Antoni Zachemski pisał: Podhalanie zawdy śli ku ślebodzie, to sie i teroz Polsko na nik obziero. A dziś? Całe pułki pod orlimi piórkami sie nosą! Za te piórka Podhalanie scodrze krwią płacili.
Wybuch I wojny światowej dla setek tysięcy Polaków oznaczał mobilizację do armii państw zaborczych i konieczność udziału w bratobójczej walce. Objęła ona także Drużyny Podhalańskie. Oficjalnie weszły one w skład Legionów Polskich, których szeregi zasiliło ok. 2000 Podhalan, w większości właśnie członków Drużyn Podhalańskich. Ich działalność wpłynęła pozytywnie na zaciąg ochotników z Podhala nie tylko do Legionów Polskich, ale w późniejszym okresie do organizowanych na przełomie 1918 i 1919 r. formacji górskich.
Twórcą formacji górskich był pochodzący z Białego Dunajca, gen. Andrzej Galica. W pierwszych dniach niepodległości skierowany został on na Podhale, które wraz z terenami z nim sąsiadującymi należało do tych ziem odradzającej się Rzeczpospolitej, na których najszybciej obalano władze zaborcze. Zadaniem jakie postawiono przed ówczesnym płk Galicą było sformowanie pułków podhalańskich w ramach Podhalańskiego Okręgu Wojskowego. Jego zamiarem było zorganizowanie brygady wojsk nie tyle góralskich, co górskich, które chroniłyby i zabezpieczały region podhalański oraz całą południową granice Państwa. Autorytet, jaki posiadał płk Galica wśród mieszkańców Podhala, a także udzielenie mu pełnego poparcia przez działaczy Związku Podhalan, sprawiły, że akcja agitacyjno – werbunkowa szybko zaczęła przynosić efekty. Związek wezwał bowiem ludność tego regionu by przy tworzeniu siły zbrojnej Podhala wspomagali co sił zamiary komendanta Galicy „Tak, by nie tylko brygada, ale cała dywizja podhalańska powstać”.
Początkowo utworzonych zostało 7 kompanii strzeleckich, a ze składek społeczeństwa podhalańskiego płk Galica zakupił 12 karabinów maszynowych. Z pododdziałów tych utworzył na przełomie 1918 i 1919 r. utworzono 2 pułki piechoty oraz pułk artylerii górskiej. Wtedy też oddziały tworzone przez płk Galicę zaczęły funkcjonować pod nazwą Strzelców Podhalańskich. Dlatego też choć za początek polskich formacji górskich przyjmuje się utworzenie w 1913 r. wspomnianych już Drużyn Podhalańskich, to właściwy proces ich organizacji rozpoczął się właśnie w listopadzie 1918 r. sformowaniem 1, a następnie 2 Pułku Strzelców Podhalańskich.
1 i 2 Pułk Strzelców Podhalańskich
Pierwsze formacje podhalańskie powstały na bazie oddziałów armii austrowęgierskiej – 20 Pułku Piechoty w przypadku 1 Pułku Strzelców Podhalańskich oraz 32 Pułku Piechoty Obrony Krajowej w przypadku 2 Pułku Strzelców Podhalańskich. W nocy z 30 na 31 października 1918 r. żołnierze 20 Pułku Piechoty, rekrutujący się przed wszystkim z powiatów nowosądeckiego, grybowskiego, limanowskiego, gorlickiego oraz nowotarskiego, opanowali batalion zapasowy w Tarnowie. Służący w nim żołnierze innych narodowości zostali rozbrojeni i odesłani do domów, a jeszcze tego samego dnia ukazał się rozkaz o podporządkowaniu się władzy polskiej i zmianie nazwy na 20 Pułk Piechoty Polskiej. W połowie listopada oddział został przeniesiony do koszar w Nowym Sączu, co tamtejsza ludność przyjęła z entuzjazmem. Wkrótce do nowosądeckiego garnizonu powrócili z frontu włoskiego żołnierze byłego już austriackiego 20 Pułku Piechoty, wchodząc w skład formującej się jednostki polskiej. Z końcem listopada, po zwolnieniu starszych roczników zasilono pułk poborowymi pochodzącymi z rejonów górskich. Ostatnim aktem utworzenia pierwszego pułku podhalańskiego było nadanie mu nowej nazwy – właściwej dla jego charakteru i przeznaczenia. I tak, 1 grudnia 1918 r. na wniosek płk Andrzeja Galicy, 20 Pułk Piechoty Polskiej został przemianowany na 1 Pułk Strzelców Podhalańskich.
W podobny sposób przebiegało formowanie się 2 z pułków podhalańskich. W batalionie zapasowym austriackiego 32 Pułku Piechoty Obrony Krajowej w Bochni, polscy żołnierze 31 października 1918 r., opanowali go i natychmiast przystąpili do demobilizacji żołnierzy obcych narodowości oraz jego reorganizacji. Było to stosunkowo nietrudne, bowiem około połowę stanu osobowego pułku stanowili Polacy. Ponadto napływali do niego ochotnicy z okolicznych terenów. Nowe dowództwo pułku przeniosło się najpierw do Poronina, a następnie do Limanowej i Nowego Targu. Nowa jednostka otrzymała nazwę 2 Pułku Strzelców Podhalańskich. Cały czas formujący się pułk rekrutował swoją obsadę z miejscowej ludności z Nowego Targu i Nowego Sącza, stacjonował zaś głównie w Nowym Targu i okolicach pełniąc służbę graniczną. Macierzystym garnizonem pułku stał się w grudniu 1920 r. Sanok.
Od Hallerczyka do Podhalańczyka
Kolejne jednostki podhalańskie powstały na bazie Błękitnej Armii gen. Józefa Hallera, która powstała w czerwcu 1917 r. we Francji. Błękitna Armia była największą polską formacją zbrojną na emigracji w czasie I wojny światowej. W 1919 r. liczyła prawie 70 tysięcy żołnierzy świetnie wyszkolonych i uzbrojonych w karabiny maszynowe, działa ciężkie i polowe, a także czołgi i samoloty. Odrodzona Rzeczpospolita pilnie potrzebowała takiego militarnego wsparcia. Walka o niepodległość nie została zakończona bowiem chwili jej odzyskania. Na wschodzie toczył się konflikt z Ukraińcami o Lwów i Galicję Wschodnią, na zachodzie trwało powstanie wielkopolskie, zaś na Śląsku Cieszyńskim miały miejsce starcia z Czechosłowacją. Ważyła się kwestia dostępu do morza, wybuchły powstania śląskie. Niebawem miała rozpocząć się wojna polsko-bolszewicka. Całość Armii Polskiej była sukcesywnie przerzucana do Polski wraz z wyposażeniem do czerwca 1919 r., po czym nastąpił proces jej włączania w struktury tworzącego się Wojska Polskiego.
Niektóre z jej jednostek swoje dalsze losy związały z polskimi górami. Czynnikami, które o tym przesądziły było z jednej strony skierowanie pułków przybyłych z Francji do garnizonów na terenie Podbeskidzia i Podkarpacia, z drugiej przydzielenie im oddziałów zapasowych związanych z regionem górskich. Ich załogi rekrutowały się w dużej mierze z mieszkańców Podhala, Podbeskidzia i Podkarpacia i to właśnie one stały się symbolicznym pomostem, który połączył hallerczyków z podhalańczykami. Na bazie Armii Polskiej we Francji utworzono w latach 1919 - 1920 kolejne dwie formacje podhalańskie – 3 i 4 Pułk Strzelców Podhalańskich. Hallerowski rodowód miały także powstałe po wojnie polsko – bolszewickiej 5 i 6 Pułk Strzelców Podhalańskich, a także 22 Pułk Artylerii Polowej.
Pierwszym z pułków podhalańskich o tradycjach wywodzących się z Błękitnej Armii był powstały na bazie utworzonego we Francji 2 Pułku Instrukcyjnego Grenadierów – Woltyżerów, 3 Pułk Strzelców Podhalańskich. Pułk przybył do kraju w czerwcu 1919 r. Jego pierwszym miejscem postoju był Płock i okolice. Przemianowany najpierw na 151 pułk Strzelców Kresowych, swoją ostateczną nazwę przyjął końcem października 1919 r. Przydzielony mu został Batalion Zapasowy stacjonujący początkowo w Nowym Targu, a następnie w Żywcu, w którym służyli głównie górale beskidzcy. Początkiem marca 1920 r. pułk przybył do rejonu Bielska i Białej. Wtedy też wcielono do niego oddziały graniczne stacjonujące w rejonie Żywca. Był to dodatkowy element, który połączył 3 PSP z miejscową ludnością góralską.